Conceptuele kunst
De wereld van de beschrijving van kunst
Bij de concept art, conceptuele kunst of ook wel het conceptualisme wordt er slechts een ontwerp voor een kunstwerk gemaakt. Meestal is dit ontwerp in de vorm van een ruwe schets. Soms wordt er eens soort voorbeeld of een model als een soort prototype gemaakt om het publiek beter duidelijk te maken wat de bedoeling is. Het kunstwerk zelf wordt in de praktijk nooit gemaakt. Het kunstaspect ligt bij deze conceptuele kunst in het ontwerpen. Het kunstwerk wordt dan in de gedachten van de toeschouwers afgemaakt. Ook performance kunst wordt wel onder de conceptuele kunst gerekend omdat ook hierbij een concreet product dat we een kunstwerk zouden mogen noemen, ontbreekt.
Het is niet vreemd dat deze kunstvorm ook wel "objectloze kunst" wordt genoemd.
Goede definities kent de conceptuele kunst niet echt
Dat klinkt allemaal een beetje vaag. En dat is de conceptuele kunst ook wel. Wat er nu wel of niet onder valt is niet echt gedefinieerd. Dat zorgt uiteraard voor discussie. Wat de ene persoon conceptuele kunst vindt, is dat volgens een ander beslist niet. En een derde vindt die discussie op zich al weer een vorm van conceptuele kunst. Kortom, een zinloze discussie zonder begin en einde die we beter vermijden kunnen.
Conceptuele kunst is een wereld vol vragen
Conceptuele kunst is sowieso een gebied waar vele vragen rondom zijn te stellen en waar vaak weinig concrete antwoorden op komen. Voorbeelden van dit soort vragen rond het conceptualisme zijn. Wat is kunst nu eigenlijk? Waar gaat kunst over in haar omgeving? Is die omgeving ook deel van het kunstwerk? Kun je conceptuele kunst altijd waarnemen? Moet je kunst waar kunnen nemen? Is kunst politiek van aard? Bepaald de politiek teveel wat kunst is en wat niet? Kun je het publiek bij kunst betrekken?
Wat er niet is kun je ook niet verkopen
Eind jaren zestig kwam er protest tegen de commerciële uitbuiting van kunst waarbij een materieel kunstwerk door veel kunstenaars als overbodig werd gezien. Het werd toch alleen maar gebruikt om er geld mee te verdienen. Een beschrijving was voldoende. Iets vergelijkbaar zagen we bij de performance kunst. Dat laat ook niets materieels achter dus zijn we aangewezen op een omschrijving van de gebeurtenis.
Van kunstvorm naar de beschrijving ervan
We gingen dus steeds meer van het maken van kunst naar het beschrijven van kunstvormen. En dit resulteerde in de conceptuele kunsten. Maar dat had consequenties. Een expositie van niet bestaande kunstwerken is weinig interessant. En dan wordt de uitnodiging het kunstwerk. Of de catalogus van de expositie. Hoewel daar ook weinig anders dan wat informatie over de kunstenaars in gestaan zal hebben. Soms werden de kunstwerken vervangen door een briefje van de kunstenaar dat aan de wand werd gehangen en dat diende dan als zijn of haar bijdrage.
Kunst als een soort van informatievorm
Door deze ontwikkelingen en het beschrijvende karakter verschoof kunst van het maken van concrete objecten in de richting van een speciaal soort informatie. Is kunst in musea in het algemeen nogal rustig van aard, in dit geval werd de toeschouwer beschouwd als een onderdeel van de kunstbelevenis en mocht deze gerust van zijn aanwezigheid kennis geven. Toeschouwers die zeer aanwezig waren werden gewaardeerd.
Lenen van taal en uitdrukkingen
Als kunst alleen nog beschrijvend is, dan is het niet moeilijk of zelf voor de hand liggend om een overstapje te maken naar andere maatschappelijke en wetenschappelijke disciplines en daar theorie te gaan lenen die je in conceptuele kunst kon gebruiken. En dat gebeurde dan ook regelmatig. Filosofie was een belangrijke informatiebron en dan daarbinnen vooral het positivisme. Dat de esthetica of esthetiek een belangrijke rol speelden ligt voor de hand (de Esthetica is de leer van de zintuiglijke waarneming. Van oudsher is de esthetiek de tak van de filosofie die zich bezighoudt met schoonheid en kunst.)
Een eigen taal en theorie ontstaat
Lenen van anderen zorgt ook vaak voor een heel eigen taal. En dat gebeurde dan ook hier. Conceptuele kunst staat vol met allerlei nieuwe uitdrukkingen en terminologie. En iedereen heeft wel een eigen theorie. Ook vaak bestaand uit fragmenten van andere theorieën uit verschillende disciplines, vooral uit de filosofie en de esthetica.
Mogelijke invloeden van de filosoof Immanuel Kant
De theorie van de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) werd vaak aangehaald. Kant schreef zeer formalistisch en volgens velen die het geprobeerd hebben, zo goed als onleesbaar. Maar de basis van het werk van Kant was dat de kunst altijd zichzelf kritisch moest beoordelen. Vooral het waarom van kunst was een belangrijk uitgangspunt. Kant stelde ook als een soort voorwaarde dat alle kunstvormen van elkaar gescheiden moesten blijven maar daar is uiteindelijk weinig tot niets van terecht gekomen. Een uitgangspunt dat wel opgepakt is, is dat er volgens Kant altijd betekenis uitgaat van een kunstwerk ook al is dat op geen enkele wijze te verklaren. Je kunt het ook omkeren. Ervaar je een betekenis bij een object, gebeurtenis, waarneming etc. dan heb je met kunst te maken. Is dit een antwoord op die eeuwige vraag wat nu wel en geen kunst is?
Edouart Manet en Paul Cézanne
Ook aan de schilders Edouart Manet en Paul Cézanne wordt een betekenis toekend als we het over de conceptuele kunst hebben. De reden is, dat deze schilders af begonnen te wijken van het figuratieve in de kunst. Iets dat daar een rol bij speelde was de uitvinding en de opkomst van de fotografie. Een foto is vrijwel altijd een betere objectieve afbeelding van de werkelijkheid dan een schilderij ooit kan zijn. Het is aan de kunstenaar om meerwaarde te geven aan een figuratieve afbeelding ten opzichte van een foto. Die kunstenaar moet daarvoor extra voorwaarden aan het eigen werk gaan stellen en dat is het punt waar kunstenaars als Manet en Cézanne in beeld komen, omdat zij eigenlijk de eersten waren die zich met het stellen van dergelijke voorwaarden bezig hielden. Wel bleef er bij beide kunstenaars een duidelijke link met de realiteit aanwezig. Maar een eerste aanzet in de richting van het meer abstracte was wel gelegd.
Pablo Picasso, George Braque en Fernand Léger
De trend die met name door Paul Cézanne was ingezet werd opgepakt door Pablo Picasso, George Braque en Fernand Léger waarbij de abstractie van de werkelijkheid een steeds grotere rol ging spelen. Het figuratieve element verschoof steeds verder naar de achtergrond en de weergave werd steeds abstracter. De afbeelding van de werkelijkheid, de figuratieve kunst, verdween steeds meer naar de achtergrond. Het kunstwerk dat deze kunstenaars gingen maken kreeg een eigen werkelijkheid. Het kunstwerk op zich was de werkelijkheid geworden. Het kubisme kwam op en ondersteunde het ontwerpen van een nieuwe werkelijkheid, samen met het suprematisme in Rusland. Het zwarte vierkant van Malevitch was een bekend voorbeeld van het vastleggen van nieuwe werkelijkheden. De figuratieve kunst, de natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid was verleden tijd geworden.
Marcel Duchamp gooit een steen in de vijver
De definitieve doorbraak kwam eigenlijk met Marcel Duchamp die de kunst terugbracht tot zogenaamde readymades. Of een flessenrek uit een warenhuis of een urinoir. Volgens hem maakt het niet uit want het was niet het kunstwerk zelf dat bepaalde of iets kunst was, maar de omgeving. Staat het in een galerie of een museum? Dat wordt het als kunst beschouwd. Wat het ook is. Is dat niet het geval dan hebben we het gewoon over een gebruiksvoorwerp. De omgeving werd dus bepalend. En sommigen trokken dat door door alles wat niet te vinden was op het punt waar je het zou verwachten, tot kunst te verklaren.
Conceptuele kunst is een heel breed begrip waar veel onder valt
En dan komt er plotseling voor iedereen heel veel binnen bereik. Van ambachtelijk werk als kunstenaar met kennis en ervaring is vaak geen sprake meer. Een origineel idee uitwerken is al voldoende, soms door het alleen maar te beschrijven. De conceptuele kunst is daardoor heel breed geworden. Een gebeurtenis is vaak al voldoende om als conceptueel kunstwerk gezien te worden.
Voor een artikel over conceptuele kunst in Jetje's dag, klik hier
