Dadaïsme

Dadaïsme

Een ongrijpbare stroming die nergens heen bewoog

Het dadaïsme is een stroming die zijn begin vond rond de eerste wereldoorlog. Het dadaïsme is een stroming in de kunst die als voornaamste regel had, dat er in het geheel geen regels meer waren. De naam "dada" komt van het Franse woord voor hobbelpaard en is volgens overlevering willekeurig geprikt in een woordenboek. Volgens de kunstenaars die zich met de kunstrichting van het dadaïsme bezig hielden was Dada eigenlijk alles en daarmee volgens hen tegelijkertijd ook niets.

Een ideaal uitgangspunt dus, waar je alle kanten mee uit kunt. Als iets tegelijkertijd zowel alles als niets kan zijn kun je je nooit een buil vallen. Want je legt je nergens meer vast. Door het ontbreken van een duidelijke definitie en afbakeningen is het dus ook moeilijk om achteraf te constateren waar de stroming van het dadaïsme nu eigenlijk voor stond. Wat daarbij een beetje helpt, is dat wel veel meningen zijn waar het dadaïsme NIET voor stond. Deze kunstrichting was bijvoorbeeld anti-artistiek. Wel stonden de dadaïsten een radicale politiek voor. Maar die politiek mocht beslist niet naar de gevestigde parlementaire normen gevormd worden.

Soms waren de uitingen van het dadaïsme ook domweg kinderachtig. Ze waren dan niet meer dan een al dan niet geslaagde poging om grappig te zijn. Dat opvallen voor vele kunstenaars een belangrijk aspect van het dadaïsme was, is wel duidelijk.

Start van de beweging in Zürich en New York

De beweging van het Dadaïsme is begonnen rond 1916 in Zürich in het cabaret "Voltaire" waar Hans Arp, Hugo Ball. Tristan Tzara  zich aaneensloten tot de eerste dadaïstische beweging. Vrijwel gelijktijdig kwam ook in New York een dadaïstische beweging van de grond. De geest van dada was uit de fles. 

Groei en verspreiding van het dadaïsme

Daarna groeide het dadaïsme snel door, onder meer naar Berlijn, Hannover, Keulen en Parijs. De met deze richting ingezette trend om je als kunstenaar van geen enkele gevestigde orde ook maar iets aan te trekken, is later doorgegroeid naar bijvoorbeeld de Pop-art. Zaken waar kunstenaars zich voorheen mee bezig hielden, zoals esthetische vormgeving, expressie, kleurenleer en dergelijke werden zonder meer verworpen. Onlogisch denken en tegenstrijdigheden creëren kwam daar voor in de plaats.

Uitgangsspunten dadaïsme

Een bekend uitgangspunt van het dadaïsme was dat alle normen en waarden in de maatschappij en daarmee ook in de beeldende kunst, door de eerste wereldoorlog waren vernietigd. Ook had de politieke elite zijn geloofwaardigheid verloren en kon geen stempel op artistieke vrijheid meer drukken. Deze constatering van de dadaïsten was niet negatief, maar maakte juist ruimte voor een totale vernieuwing in de kunst.

Waar nog geen vernietiging door de oorlog had plaatsgevonden moest de kunst "bevrijd" worden. De leidde tot een oneerbiedige en zelfs destructieve benadering van de kunst.

Een belangrijke tactiek bij het dadaïsme was dan ook het gebruik van choquerende effecten. Deze waren vooral bedoeld om het nationalisme en het materialisme dat tot de eerste wereldoorlog had geleid, ter discussie te stellen. Het expressionisme werd vooral als een aanloop naar de eerste wereldoorlog gezien en als zodanig volledig verworpen.

Toeval en onzin speelden bij dadaïsme belangrijke rollen

In feite deed men meestal maar wat. Toeval en pure onzin speelden een grote rol bij het tot stand komen van kunstwerken.  Ook was het populair om alledaagse voorwerpen tot kunst te benoemen en er een expositie van te organiseren. Een goed voorbeeld daarvan was de urinoir van Marcel Duchamp dat als een van de meest toonaangevende kunstwerken van het Dadaïsme wordt beschouwd. Het uitgangspunt was eenvoudig. Als een kunstenaar zei, dat iets kunst was, dan was het kunst. Lag het in een museum, dan was het helemaal kunst geworden. 

Het dadaïsme vertoont door de afwijzende en negatieve houdingen dan ook veel overeenkomsten met de maatschappelijke stroming van het nihilisme. Deze stroming werd beschreven door de Duitse filosoof Nietsche en ga ook aan dat er eigenlijk maar weinig in het leven is, dat enige aandacht verdient. 

Het dadaïsme heeft wel veel betekend voor het ontstaan van de conceptuele kunst door het afwerpen van vrijwel alle conventies. 

Typerende kunstenaars van het dadaïsme

• Jean Arp;
• Giorgio de Chirico; 
• Theo van Doesburg;
  
• Marcel Duchamp;
• Max Ernst;
• Hannah Hoch; 
• Francis Picabia;
  
• Kurt Schwitters.
  

Veel kunstenaars deden maar tijdelijk mee aan het dadaïsme

Naast dit lijstje met kunstenaars waren er nog anderen die even iets deden, dat onder deze stroming geplaatst zou kunnen worden. Maar dat was dan zonder zich er nu direct bij aan te sluiten. Er waren geen echte duidelijke vertegenwoordigers van de beweging. In veel plaatsen werd er met vormen van het dadaïsme geëxperimenteerd. En dat trok dan nog wel eens van deze tijdelijke medestanders aan.

Dadaïsme is een brede maar moeilijk te dateren beweging

Dit alles zorgt ervoor dat zowel het exacte begin als het einde van de beweging nauwelijks aan te geven zijn. Ergens tussen 1918 en 1920. Verder komen we niet. Wel was het een brede beweging. Bijna overal op de wereld zijn er wel voorbeelden en vertegenwoordigers van te vinden.

Marketing ging een rol spelen

Een belangrijk aspect vonden we ook bij het "verkopen" van de dada-beweging aan het grote publiek Eigenlijk werden hierbij technieken die we nu kennen uit de moderne marketing in de strijd gegooid. En dat gebeurde nog met het nodige succes ook. De  "events" die de beweging organiseerde trokken volle zalen, op alle plaatsen waar de dada-beweging actief was. En liep de belangstelling voor de events wat terug, dan waren er altijd wel de nodige schandalen om de belangstelling van het publiek weer eens te trekken. Ook toen waren schandalen al prima manieren om omzet te genereren. Dat is trouwens nog niet veel veranderd.

Klankgedichten in plaats van poëzie

Naast beeldende kunstvormen werd er in de tijd van het dadaïsme ook druk geëxperimenteerd met de geschreven kunsten. En dat was dan met name met de poëzie. We hebben het dan niet over dichtwerk in de bekende vorm,  maar spreken vooral over klankgedichten. Klankgedichten bevatten geen begrijpelijke woorden met een betekenis. De gedichten bestaan louter uit verder niet-bestaande woorden, die door hun klank een dichtvorm weer moesten geven. Niet iedereen kon deze dichtvorm trouwens waarderen.

Werken met collages 

Een populaire kunstvorm in het dadaïsme is het werken met collages. Dit deed men bijvoorbeeld met stukken krantenpapier. Het werken met collages was op zich niet nieuw. Collages waren ook al eerder bij het kubisme vertoond. Maar het gebruik in het dadaïsme was wel veel omvattender.

Politieke drijfveren in het dadaïsme

De revolutie in Duitsland liep in 1918 met een sisser af, tot groot verdriet van een aantal kunstenaars die van deze revolutie de bevrijding van de kunst hadden verwacht. De kunst van het dadaïsme werd in reactie hier op steeds politieker van aard. De van oorsprong goedaardige collages werden nu gebruikt voor het maken van politieke pamfletten. Allerlei kunstvormen werden ingezet om politieke uitingen te kunnen doen. Dit gebruik van kunst maakte vooral in Duitsland het dadaïsme tot een politiek instrument